Thông tin chung: 
Công trình: Medina (khu phố cổ) của thành phố Fez (Medina of Fez)
Địa điểm: Fez, Morocco
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản 280 ha
Năm hình thành: Thế kỷ thứ 9 – đầu thế kỷ 20
Giá trị: Di sản thế giới (1981; hạng mục ii, v)

Morocco là quốc gia nằm tại phía Tây của Bắc Phi, phía Đông giáp Algérie; về phía Bắc đối diện với Tây Ban Nha qua eo biển Gibraltar và biên giới đất liền với hai thành phố tự trị của Tây Ban Nha là Ceuta và Melilla; phía Bắc và Tây giáp Địa Trung Hải và Đại Tây Dương; phía Nam giáp Tây Sahara.
Morocco có diện tích 446.550 km2, dân số 33,8 triệu người (năm 2014), thủ đô là thành phố Rabat.
Người dân Maroc chủ yếu là người Ả Rập và người Berber. Tiếng Ả Rập  và tiếng Berber là hai ngôn ngữ chính thức. 
Khu vực Morocco đã có người ở từ thời kỳ Đồ đá mới (khoảng 8000 năm trước Công nguyên).
Từ thế kỷ thứ 9 trước Công nguyên, người Phoenicia đã đến đây và làm chủ vùng đất Morocco. (Phoenicia là một nền văn minh cổ đại dựa vào thương mại hàng hải trải khắp Địa Trung Hải trong suốt thời kỳ từ năm 1550 tới năm 300 trước Công nguyên).
Morocco sau đó trở thành một phần của Đế chế Carthaginian (Carthaginian Empire) tại Bắc Phi.
Nhà nước Morocco độc lập được biết đến sớm nhất là vương quốc của người Berber tại vùng Mauretania dưới thời vua Baga. Vương quốc cổ đại này có niên đại ít nhất là đến năm 225 trước Công nguyên.
Những năm sau đó, Morocco chịu ảnh hưởng của Đế chế La Mã.
Vào đầu thế kỉ thứ 8, người Ả Rập chinh phục xứ sở này và truyền bá Hồi giáo cho các bộ tộc người Berber.
Vào giai đoạn năm 788- 974, triều đại Idrisids được thành lập với thủ đô là thành phố Fez. Morocco trở thành quốc gia theo đạo Hồi.
Từ năm 1064 đến năm 1244, hai dòng họ lớn của người Berber là Almoravid và Almohad, đã thống nhất vương quốc, cai trị cả vùng Bắc Phi, vùng lãnh thổ phía Đông và phía Nam Tây Ban Nha.
Năm 1244, triều đại Marinid, là triều đại Hồi giáo dòng Sunni đã lật đổ vương quốc Almohad, cai trị Morocco từ thế kỷ 13 – 15.
Từ năm 1549, khu vực này rơi vào tay các triều đại Ả Rập.
Năm 1666, Morocco được thống nhất bởi triều đại Alaouite.
Vào thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, Pháp và Tây Ban Nha tranh giành nhau và tạo ra các vùng ảnh hưởng tại Morocco.
Ngày 7/4/1956, Morocco tuyên bố độc lập.
Morocco ngày nay được phân chia thành 12 vùng và 62 tỉnh.


Bản đồ Morocco và vị trí thành phố Fez

Fez là thành phố lớn thứ hai tại Morocco với dân số 1,1 triệu (năm 2014) và là một thành phố lịch sử với nhiều thăng trầm. Vào giai đoạn 788- 974, Fez là thủ đô của vương quốc Idrisids. Fez từng là thủ đô của Morocco hiện đại cho đến năm 1925 và hiện nay là thủ phủ của vùng Fès-Meknès, một trong 12 vùng của Morocco.
Ban đầu Fez nằm tại bên trái sông Fez, năm 809 – 986 phát triển cả hai bên của sông.
Vào đầu thế kỷ 11 đến thế kỷ 12, dưới triều đại Almoravids, hai phần của thành phố đã kết hợp lại thành một, được bảo quanh bởi hệ thống thành lũy, khu vực này được gọi là Fès El Bali.
Vào đầu thế kỷ 13, dưới triều đại Almohads, khu vực Fès El Bali đã dần mở rộng thành thị trấn như ngày nay.
Vào năm 1276, tại phía Tây của Fès El Bali hình thành một thị trấn mới với cung điện hoàng gia, doanh trại quân đội, pháo đài, khu dân cư và có thành lũy bao quanh, được gọi là Fès Jedid.
Vào thời điểm đó, hai khu vực Fès El Bali và Fès Jedid phát triển cộng sinh với nhau, tạo thành một trong những độ thị Hồi giáo lớn nhất, đại diện cho rất nhiều dạng kiến trúc và cảnh quan đô thị. Tai đây có một số lượng đáng kể các công trình tôn giáo, dân sự và quân sự của một xã hội đa văn hóa. Kiến trúc tại đây đặc trưng bỏi các kỹ thuật xây dựng và trang trí được phát triển trong hơn 10 thế kỷ; kiến thức và kỹ năng địa phương được kết hợp với nguồn cảm hứng đa dạng từ bên ngoài.
Theo tiếng Ả Rập, từ Medina có nghĩa là thị trấn. Đây là tên gọi chung cho khu phố cũ, khu phố cổ của nhiều thành phố Bắc Phi. Khu vực này thường có tường bao quanh, bên trong là các đường phố hẹp với ô phố bố cục như những mê cung, hầu như chỉ dành cho người đi bộ. 
Ngày nay, hai khu phố cổ Fès El Bali và Fès Jedid của thành phố Fez hiện đại được gọi tên chung là Medina của Fez (Medina of Fez).


Các giai đoạn phát triển Khu vực phố cổ - Medina của thành phố Fez




Phối cảnh Khu vực phố cổ - Medina của thành phố Fez

Medina của thành phố Fez được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 1998) với tiêu chí:

Tiêu chí (ii): Khu phố cổ (Medina) của thành phố Fez là dấu hiệu sống động cho một thành phố phát triển mạnh mẽ ở phía Đông Địa Trung Hải, có ảnh hưởng đáng kể từ thế kỷ thứ 12 đến thế kỷ 15 về phát triển kiến ​​trúc, nghệ thuật hoành tráng và quy hoạch đô thị, đặc biệt là tại miền Bắc Châu Phi, Andalousia (khu vực nằm tại phía Nam Tây Ban Nha) và vùng hạ Sahara châu Phi (Sub-Saharan Africa, phía Nam sa mạc Saharan). Fez Jedid (thị trấn mới), được lấy cảm hứng từ mô hình quy hoạch thành phố Marrakesh trước đó (là một trong 4 thành phố lớn của vương quốc Morocco: Casablanca, Fez, Tangier và Marrakesh).

Tiêu chí (v): Khu phố cổ (Medina) của thành phố Fez là một trong những ví dụ xuất sắc về một đô thị thời Trung cổ, được tạo ra trong thế kỷ Hồi giáo Morocco đầu tiên; thể hiện một loại hình định cư và sự chiếm đóng lãnh thổ truyền thống, đại diện cho nền văn hoá đô thị Morocco trong một quá trình lịch sử lâu dài (từ thế kỷ thứ 9 đến đầu thế kỷ 20). Thị trấn cổ xưa - Medina với mật độ cao về các tượng đài tôn giáo, dân sự và quân sự là những ví dụ xuất sắc của nền văn hoá này; Tại đây sự tương tác văn hóa giữa các dân tộc và tầng lớp dân cư khác nhau đã ảnh hưởng đến các dạng kiến ​​trúc và cảnh quan đô thị.


Khu vực Di sản và một số hạng mục công trình chính 

Di sản bảo gồm: Khu vực Fes El Bali và Khu vực Fès Jedid.

Khu vực Fes El Bali

Fes el Bali, cùng với Fes Jdid và khu dân cư Nillevelle (ville Nillevelle, được thành lập dưới sự bảo hộ của người Pháp) là một trong ba quận chính tại thành phố Fes hiện đại với dân số khoảng 15,6 vạn người, được cho là một trong những đô thị không có ô tô lớn nhất thế giới.
Hầu hết các di tích chính ở Fes el Bali được xây dựng theo quy tắc của triều đại Marinid, là triều đại Hồi giáo dòng Sunni cai trị Morocco từ thế kỷ 13 – 15.
Vào thế kỷ 14, một khu định cư đầu tiên của người Do Thái (Mellah) được xây dựng.


Sơ đồ Khu phố cổ Fes el Bali với các thành lũy bao quanh và các cổng thành chính 

Di sản Khu phố cổ Fes el Bali có diện tích 220ha. Các hạng mục công trình chính gồm: 

- Thành lũy và cổng thành:
Khu vực thị trấn cổ được bao quanh bởi hệ thống thành lũy. Tại đây có rất nhiều cổng thành. Các cổng thành chính gồm:  Phía Đông : Bab Khoukha; Phía Tây : Bab Dekkakine, Bab Boujloud, Bab Chorfa, Bab Ain Zliten;  Phía Nam : Bab Riafa, Bab Lahdid, Bab Ziat; Phía Bắc : Bab Guissa, Bab Sid boujida.
Trong đó nổi tiếng là cổng lớn Bab Boujeloud (Grande Porte Bab Boujeloud), cổng này còn có tên gọi là “Cổng xanh” (“The Blue Gate”) với màu gốm xanh lam trang trí trên bề mặt cổng.


Cổng và thành lũy Bab Dekkakine tại Khu phố cổ Fes el Bali




Cổng lớn Bab Boujeloud tại Khu phố cổ Fes el Bali

- Trường Đại học Al-Karaouine (University of Al-Karaouine):
Trường được xây dựng vào năm 859, được coi là một trong những trường đại học lâu đời nhất trên thế giới.
Trong nhiều thế kỷ, Đại học Al-Karaouine đã trở thành trung tâm tâm linh và giáo dục then chốt trong thế giới Hồi giáo (trường còn được gọi là nhà thờ Karaouine - Karaouine Mosque). Ban đầu là trường dạy và nghiên cứu về tôn giáo, sau mở rộng sang ngữ pháp tiếng Ả Rập, âm nhạc, y khoa, thiên văn học…Đến năm 1947, trường được nhập vào hệ thống giáo dục quốc gia. 


Phối cảnh Đại học Al-Karaouine tại Khu phố cổ Fes el Bali




Sân trong Đại học Al-Karaouine tại Khu phố cổ Fes el Bali

- Nhà thờ Hồi giáo Bou Inania (Bou Inania Mosque):
Công trình là một nhà thờ Hồi giáo và là một trung tâm nghiên cứu và giảng dạy về Hồi giáo (Bou Inania Madrasa).
Nhà thờ thành lập vào năm 1351- 1356, được cho là một trong những ví dụ nổi bật về kiến trúc kiểu Marinid.
Đây là một trường học Hồi giáo duy nhất tại đây có kèm theo một tháp kêu gọi cầu nguyện (Minaret). Về phương diện kiến trúc, tháp còn có vai trò như một ống thông gió trong điều kiện khí hậu nóng. Công trình có mặt bằng bao gồm các khối nhà bao quanh một sân trong.
Công trình được cải tạo lại vào thế kỷ 18, và được phôi phục tổng thể trong thế kỷ 20.
Nhà thờ Hồi giáo Bou Inania là một trong những cơ sở tôn giáo quan trọng nhất của Fes và Morocco.
Đây là một trong số các địa điểm tôn giáo ở Morocco cho phép du khách không phải người Hồi giáo vào thăm.


Phối cảnh Nhà thờ Hồi giáo Bou Inania tại Khu phố cổ Fes el Bali


Sơ đồ mặt bằng và mặt cắt Nhà thờ Hồi giáo Bou Inania tại Khu phố cổ Fes el Bali



Trang trí sân trong Nhà thờ Hồi giáo Bou Inania tại Khu phố cổ Fes el Bali

- Lăng vua Moulay Idriss II (Tomb of Moulay Idriss II):
Moulay Idriss II, người cai trị Ma-rốc từ năm 807 đến 828 và thành lập thành phố Fes lần thứ hai vào năm 810. Ông được coi là vị thánh bảo trợ thành phố.
Lăng được xây dựng vào năm 1440 trên địa điểm được cho là mộ của vua.
Qua nhiều thế kỷ, tòa nhà đã được thay đổi nhiều lần. Ngôi lăng hiện tại được xây dựng vào thế kỷ 18 bởi vùa Moulay Ismail ibn Sharif , trị vì 1672-1727, vương triều Alaouite. Công trình là một trong những phong cách kiến trúc điển hình của triệu đại này, ảnh hưởng cho đến tận ngày nay.


Phối cảnh Lăng vua Moulay Idriss II tại Khu phố cổ Fes el Bali


Trang trí bên trong Lăng vua Moulay Idriss II tại Khu phố cổ Fes el Bali

- Khu vực thuộc da (Tanneries):
Fez nổi tiếng với các sản phẩm da. Tại đây có khu vực thuộc da cổ xưa, gần nghìn năm tuổi. Các địa điểm thuộc da bao gồm các bể vuông hoặc tròn chứa đầy một lượng lớn chất tẩy, rửa, nhuộm với nhiều màu sắc khác nhau. Da của bò, cừu, dê và lạc đà sau khi thuộc, nhuộm trở thành một loại nguyên liệu da có chất lượng cao để cung cấp cho các xưởng thợ thủ công sản xuất các sản phẩm như túi, áo, giày, dép. Quá trình thuộc da này được làm bằng tay, hầu như không thay đổi kể từ thời Trung cổ.




Khu thuộc da truyền thống tại Khu phố cổ Fes el Bali

- Bảo tàng Nghệ thuật và Thủ công mỹ nghệ gỗ Nejjarine (Nejjarine Museum of Wooden Arts & Crafts):
Trước đây là ngôi nhà của thương gia, tầng dưới là cửa hàng và kho, tầng trên là nơi ở.
Ngày nay, công trình trở thành bảo tàng trưng bày các đồ tạo tác truyền thống của thợ thủ công, những chuỗi hạt cầu nguyện, đồ gia dụng gỗ và dụng cụ âm nhạc.




Bên trong Bảo tàng Nghệ thuật và Thủ công mỹ nghệ gỗ Nejjarine tại Khu phố cổ Fes el Bali

- Bảo tàng Dar Batha (Dar Batha Muesum):
Bảo tàng Dar Batha nằm ở trung tâm của khu phố cổ, đối diện với nhà thờ Hồi giáo Bou Inania.
Công trình ban đầu là một cung điện, được xây dựng vào cuối thế kỷ 19, trở thành bảo tàng vào năm 1915.
Đây là nơi lưu giữ và trưng bày nghệ thuật truyền thống của Fez và khu vực lân cận, trong đó nổi bật là nghệ thuật gốm với màu xanh còn được gọi là “màu xanh của Fez - Fez blue”. Tại đây cũng trưng bày một số dụng cụ thiên văn học được các học giả Hy Lạp phát minh vào thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên. Các học giả Ả Rập đã sử dụng các công cụ này vào thế kỷ thứ 19 để điều chỉnh giờ cầu nguyện theo mặt trời.


Bảo tàng Dar Batha tại Khu phố cổ Fes el Bali


Bên trong Bảo tàng Dar Batha tại Khu phố cổ Fes el Bali

Khu vực Fès Jedid 
Fes Jedid nằm tại phía Tây Nam khu Fes el Bali.
Di sản Khu phố cổ Fes Jedid có diện tích 60ha.


Sơ đồ Khu phố cổ Fes Jedid với các thành lũy bao quanh và các cổng thành chính 

Khu phố cổ Fes Jedid gồm một số hạng mục công trình chính: 
- Thành lũy và cổng thành:
Khu vực thị trấn cổ được bao quanh bởi hệ thống thành lũy. Tại đây có nhiều cổng thành. Các cổng thành chính gồm: Cổng Bab Lamar, Bab Semmarine.


Cổng Bab Lamar và tường lũy hai bên tại Khu phố cổ Fes Jedid 


Cổng Bab Semmarine và tường lũy hai bên tại Khu phố cổ Fes Jedid 

- Cung điện Hoàng gia (Royal Palace of Fez/Dar el Makhzen):
Công trình nằm tại thị trấn Fès Jedid, được xây dựng vào thế kỷ 17, cho hoàng gia Morocco.
Cung điện có vẻ bí ẩn với cổng Bab Al – Qsar có 7 cánh cửa khổng lồ bằng đồng, tạo sự cách biệt với xung quanh.


Cổng vào Cung điện Hoàng gia tại Khu phố cổ Fes Jedid 

- Nhà thờ truyền giáo Ibn Danan (Ibn Danan Synagogue):
Công trình là một trong những thờ truyền giáo lâu đời nhất và quan trọng nhất tại Bắc Phi. Công trình được xây dựng vào thế kỷ 17, ban đầu là một nhà thờ tư nhân sau đó được cải tạo vào những năm 1990 và là trung tâm cuộc sống Do Thái trong khu vực. Nhà thờ là một tòa nhà được trang trí đơn giản với nội thất bằng vữa trát trát tường, trần nhà bằng gỗ chiếu và sơn và các bức tường được trang trí bằng tường vữa màu xanh. 


Nội thất Nhà thờ Ibn Danan tại Khu phố cổ Fes el Bali

Di sản Khu phố cổ (Medina) của thành phố Fez, Morocco được coi là một trong những thị trấn lịch sử được bảo tồn tốt nhất trong thế giới Ảrập-Hồi giáo. Các không gian đô thị đã gìn giữ được phần lớn các chức năng và thuộc tính ban đầu, đại điện cho di sản đô thị, kiến trúc và khảo cổ xuất sắc.

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/170
https://en.wikipedia.org/wiki/Morocco
https://en.wikipedia.org/wiki/Fez,_Morocco
https://en.wikipedia.org/wiki/Medina_quarter
https://en.wikipedia.org/wiki/Idrisid_dynasty
https://en.wikipedia.org/wiki/Marrakesh
https://en.wikipedia.org/wiki/Fes_el_Bali

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi