1. Không gian xanh và mạng lưới không gian xanh
Không gian xanh bao gồm công viên, cây xanh, vườn các loại, sân chơi, đường dạo, sân thể thao, khu vui chơi giải trí, sân golf…. Và một phần diện tích mặt nước sử dụng làm khu vực vui chơi (1)
Mạng lưới không gian xanh là tổ chức các không gian xanh có sự phân cấp, kết nối với nhau từ khu vực trung tâm của vùng dân cư đô thị tới tận những khu vực không gian tự nhiên rộng lớn ở vành đai để có thể đảm nhận các chức năng giải trí, sinh học và thẩm mỹ vốn rất cần cho môi trường sống của con người trong vùng (2).
2. Vị trí của không gian xanh trong phát triển đô thị
Cây xanh có vai trò rất quan trọng đối với đời sống con người, là một bộ phận trong hệ sinh thái tự nhiên, có tác dụng lớn trong việc cải tạo và điều hoà khí hậu, giảm thiểu ô nhiễm và góp phần bảo vệ môi trường sống ở đô thị. Cây xanh còn có tác dụng đặc biệt đối với các công trình kiến trúc của đô thị và là một yếu tố của nghệ thuật bố cục không gian và cảnh quan đô thị.
Cây xanh – không gian xanh không chỉ đóng vai trò quan trọng như nêu ở trên, nó còn mang ý nghĩa xã hội và nhân văn to lớn, nơi mà mọi tầng lớp người dân đều được hưởng các giá trị quý giá của thiên nhiên ngay trong lòng đô thị như dạo chơi, hít thở không khí trong lành, ngắm cảnh thiên nhiên hay nhân tạo, thư giãn tinh thần……...
Không gian xanh công cộng không chỉ dừng lại ở mức độ đóng vai trò cảI tạo môi trường hay cảnh quan đô thị mà còn là cơ sở vật chất cho việc xây dựng những giá trị cơ bản của xã hội, tạo nên môi trường sống văn minh và góp phần phát triển kinh tế đô thị. Chính vì vậy tỷ lệ đất cây xanh, các chỉ tiêu về cây xanh đô thị, tỷ lệ % số người đến được với công viên – vườn hoa ở một khoảng cách nhất định….. là những tiêu chí quan trọng trong việc đánh giá chất lượng sống, văn minh và phát triển bền vững đô thị .
3. Tổ chức không gian xanh tại các đô thị (4)
Công viên – vườn hoa là một bộ phận chức năng trong khu dân dụng đô thị. Tổ chức công viên, vườn hoa phải làm sao cho bất kỳ ai đến cũng phải cảm thấy có phần phù hợp với mình. Tuỳ quy mô, vị trí các khu vực đô thị mà có các yêu cầu tổ chức không gian công viên, vườn hoa khác nhau:
- Tại các đô thị lớn nói chung (cấp đô thị) :
+ Tổ chức công viên đa chức năng (tổng hợp ) gồm có 5 thành phần chủ đạo đó là nghỉ ngơi, văn hoá, thể thao, vui chơi giải trí và khoa học ngoài ra các hoạt động trong công viên còn mang tính cộng đồng cao nhất của đô thị. Công viên này thường được lựa chọn ở vị trí đẹp nhất trong bố cục không gian đô thị, có thể ở vị trí thuận lợi cho mọi khu dân cư, các khu chức năng khác và liên hệ trực tiếp với trung tâm công cộng thành phố.
+ Công viên vui chơi, giải trí: Được xây dựng theo các loại hình vui chơi, giải trí có thu phí đối với người sử dụng các tiện ích trong công viên (có thể theo các mô hình như công viên nước Hồ Tây – Hà Nội; Đầm Sen, Suối Tiên…TP. HCM). Các công viên nên bố trí tại các khu vực ngoại ô hoặc phụ cận thành phố nơi có điều kiện về đất đai và thuận tiện giao thông.
+ Công viên chuyên đề: Nơi bảo tồn các loại động, thực vật quý hiếm có thể kết hợp bảo tàng, cơ sở để nghiên cứu khoa học và phục vụ cho khách đến tham quan …. ví dụ như công viên Thủ Lệ, Bách Thảo – Hà Nội hay Thảo Cầm viên – TP.HCM…
+ Công viên văn hoá, nghỉ ngơi, thư giãn và giải trí: Công viên với chức năng chính là: Vui chơi, nghỉ ngơi, thể dục, thể thao - Thông thường cây xanh kết hợp với hồ nước, các khu đất trong công viên được phân chia rõ ràng với các khu vực để vui chơi, giải trí cho người lớn và trẻ em…. ví dụ như công viên Thống Nhất (Hà Nội); Tao Đàn, Lê Văn Tám (TP. HCM)
- Tại các khu ở: Không gian xanh khu ở gồm vườn hoa, cây xanh ven đường, các đường lớn (bulva); cây xanh trong khuôn viên các công trình công cộng (nhà trẻ, trường phổ thông …) và cây xanh quanh nhà. Thường trong các khu ở cũ, vườn hoa chung khó có thể tổ chức thì cần tăng cường cây xanh ở đường phố, cây xanh trong các công trình công cộng. Trong các khu ở mới thì có thể tăng cường các sân vườn trong nhóm nhà ở nối liền không gian xanh giữa các nhà.
- Tại các khu đô thị cũ, cải tạo hoặc chọn đất xây dựng đô thị mới: Cần khai thác triệt để và sử dụng hợp lý các khu vực có giá trị về cảnh quan thiên nhiên như đồi núi, rừng cây, đất ven sông, suối, biển, hồ. Đặc biệt là hệ thống mặt nước cần giữ gìn khai thác gắn với không gian xanh để sử dụng vào mục đích tạo cảnh quan môi trường đô thị.
- Tại các khu công nghiệp:
+ Cây xanh tập trung: là mảng cây xanh lớn, hình thức có thể là những vườn hoa hay công viên không mang nhiều chức năng. Mảng cây xanh này thường tận dụng các khu đất ít thích hợp xây dựng nhà máy do trũng ngập, nền đất yếu... hay sẵn có mặt nước, có đồi núi cao... và bố cục gắn liền với khu quản lý điều hành dịch vụ tạo kiến trúc cảnh quan chủ đạo khu trung tâm khu công nghiệp.
+ Cây xanh cách ly: trồng trên hàng rào (trong đất khu công nghiệp hoặc ngoài khu công nghiệp).Tác dụng ngăn cách chống độc hại giữa khu công nghiệp với khu dân cư hoặc các khu chức năng khác cần bảo vệ. Cũng có thể trong khu công nghiệp cây xanh trồng cách ly giữa cụm xí nghiệp không độc hại và cụm công nghiệp độc hại.
- Trên đường giao thông:
Cây xanh trên đường phố được tổ chức theo các hàng cây, dải cây xanh, hàng rào cây bụi, các thảm cỏ. Tại các trụ cầu, cầu vượt, bờ tường, nghiên cứu thiết kế và bố trí trồng dây leo tạo thêm nhiều mảng xanh cho đô thị. Khi bố trí cây xanh trên đường phố không được che chắn tầm nhìn có thể gây mất an toàn giao thông.
- Căn cứ vào chức năng đường phố và công trình hai bên để lựa chọn cây trồng thích hợp.
Trong quy hoạch xây dựng và phát triển đô thị các giải pháp cụ thể về liên kết không gian xanh với nhau đóng vai trò quan trọng, việc tổ chức các tuyến liên kết không gian xanh thành mạng lưới theo dạng phân nhánh sẽ giúp lan toả ra toàn khu vực đô thị có mật độ cao và kết nối vùng dân cư đô thị với các thảm rừng ở vành đai cũng như với khu vực nông thôn, đồng thời hỗ trợ cho các hoạt động giải trí ngoài trời…. trong đô thị các tuyến liên kết này cho phép tạo sự hoà nhập của thiên nhiên (2)…
4. Công viên và không gian xanh tại Hà Nội
Hà Nội là một thành phố đặc trưng bởi văn hoá - cây xanh – mặt nước. Những dấu ấn cho hình ảnh thành phố là Hồ Gươm với cảnh quan xung quanh, Văn miếu – Quốc tử Giám; Quảng trường Ba Đình, Hồ Tây, Sông Hồng, các đường phố lớn với cây xanh có nét đặc trưng; Công viên Thống Nhất... với hình thái tổ chức không gian khác nhau đã gần như đi vào tiềm thức có ý nghĩa trong mỗi người dân Hà Nội.
Thủ đô Hà Nội là thành phố lịch sử và văn hiến- thành phố vì hoà bình. Người Hà Nội tự hào với thành phố mình chính là ở các không gian xanh công cộng, hình ảnh về thành phố đọng lại tâm trí mỗi người dân đó là hình ảnh không gian xanh công cộng. Vai trò quan trọng là như vậy nhưng nhìn nhận khách quan chúng ta thấy:
- Trong những năm gần đây hầu như Hà Nội chưa có công viên mới nào được đầu tư xây dựng hoàn chỉnh – nhiều công viên còn nằm trong dự án hoặc có nhưng đầu tư dàn trải kéo dài…và hình như mới chỉ tập trung khai thác công viên hiện có là chủ yếu.Tình trạng sử dụng sai mục đích, chiếm đất hay tổ chức kinh doanh lộn xộn trong công viên diễn ra thường xuyên.
- Sự quan tâm trong lĩnh vực phát triển không gian còn quá hạn chế; Nhiều công viên do nhà nước quản lý xuống cấp nghiêm trọng; Đầu tư cho phát triển công viên không gian xanh thấp.
- An ninh trong công viên đáng lo ngại;
- Văn minh trong công viên còn kém, môi trường cũng như các công trình trong công viên xuống cấp nghiêm trọng ( ví dụ Công viên Thống nhất có vị trí trung tâm và đắc địa bậc nhất của Thủ đô nhưng công viên ngày càng xuống cấp, nước hồ bị ô nhiễm, các trò chơi nghèo nàn, lạc hậu …)
- Chiếu sáng trong công viên, vườn hoa vẫn còn nhiều bất cập: Hình thức chiếu sáng vẫn còn đơn điệu (chưa đa dạng), nhiều nơi trong công viên không được chiếu sáng (tranh tối, tranh sáng), nguồn sáng không đủ, kiểu dáng, hình thức các thiết bị chiếu sáng nhiều khi mang tính kỹ thuật hơn là nghệ thuật; Chiếu sáng công trình kiến trúc trong công viên ít được quan tâm hoặc chưa thoả đáng chưa tạo được điểm nhấn trong công viên, chiếu sáng không gian mặt nước được sử dụng ít.
Mặt khác : Công viên và không gian xanh phát triển manh mún, thiếu tính hệ thống, chưa có một quy hoạch hợp lý cho mảng không gian xanh của đô thị. Hiện nay có một số dự án đang được nghiên cứu nhằm đầu tư và khai thác có hiệu quả các công viên có thể ví dụ như sau:
+ Theo VietNamNet, UBND Hà Nội vừa đồng ý về chủ trương cho phép tập đoàn Gamud Berharrd (Malaysia) tham gia nghiên cứu và thực hiện đầu tư tổng thể công viên Yên Sở với diện tích 327ha – cơ cấu dự án: khách sạn 5 sao, văn phòng cho thuê, nhà nghỉ…… trong công viên.
Nếu đúng như thông tin này thì Công viên Yên Sở thuộc loại công viên gì và có còn là công viên nữa khôngư hay đây là một biến dạng của một khu xây dựng mới
+ Đối với công viên Thống Nhất, cũng theo thông tin từ VietNamNet thì có hai doanh nghiệp đang tham gia xin phép đầu tư :
* Công ty TNHH Tân Hoàng Minh trình bầy ý tưởng cải tạo công viên Thống Nhất theo nguyên tắc: Bảo tồn tính chất công viên là khu nghỉ ngơi, thư giãn của nhân dân; quy hoạch hợp lý các khu chức năng tĩnh, đệm và động; bảo tồn các vườn hoa, cây xanh và đảo Thống Nhất; các trò chơi phải chọn lọc kỹ; bố trí thời gian trong ngày vào những khu vực sinh hoạt tự do không thu tiền……. và quán triệt chỉ đạo của UBND TP. Hà Nội trong việc không biến công viên thành một “ đại nhà hàng” hay “ trung tâm thương mại, siêu thị, văn phòng cho thuê” ……
* Vincom JSC khẳng định: ‘’Làm mới lại công viên Thống Nhất” và hứa hẹn biến nơi đây thành khu vui chơi hấp dẫn, hiện đại với các mô hình giải trí nổi tiếng tham khảo trên thế giới, đồng thời phát triển làng nghề truyền thống, ẩm thực, văn hoá, thể thao, sân khấu biểu diễn ngoài trời mang tính cộng đồng và giáo dục cao. Ngoài ra, tại phía đông bắc khu đất, một gara đỗ xe với 5 tầng ngầm sẽ được xây dựng. Trong đó, 3 tầng với diện tích 90.000m2 sàn dành đỗ xe, 2 tầng khác với 60.000m2 sàn dành để kinh doanh thương mại. Tuy nhiên, Vincom đặt ra phương thức khai thác chỉ mở cửa tự do, không bán vé vào cửa công viên Thống Nhất từ 4-7h sáng để phục vụ nhân dân tập thể dục, dưỡng sinh ( từ 9h sáng trở đi sẽ bắt đầu bán vé). Ngoài ra, vào những dịp lễ hội lớn, nhân dân sẽ được vào công viên tự do, không mất tiền.
Vậy dựa vào tiêu chí nào để lựa chọn nhà doanh nghiệp đầu tư vào công viên Thống nhất ư Bảo tồn, cải tạo và nâng cấp công viên theo đúng chức năng vốn có hay hiện đại hoá biến công viên thành khu vui chơi giải trí như các công viên Đầm Sen – Suối Tiên ….. thì cần phải được cân nhắc….
5. Kết luận và kiến nghị
Kết luận: Cây xanh có vai trò rất quan trọng đối với đời sống con người, phát triển không gian xanh góp phần nâng cao chất lượng sống của cư dân đô thị. Trong quá trình phát triển đô thị, tại nhiều đô thị của Việt Nam, hệ thống không gian xanh chưa được quan tâm đúng mức. Đã đến lúc chúng ta phải cùng nhau bắt tay vào để phát triển không gian xanh tạo môi trường sống tốt hơn không chỉ cho chúng ta và cả cho con cháu của chúng ta.
Một vài kiến nghị:
a. Không gian xanh – công viên công cộng là các công trình phục vụ lợi ích công cộng, do vậy trước hết ngân sách nhà nước phải đầu tư xây dựng và quản lý.
b. Cần có sự quan tâm nhiều hơn của các cấp chính quyền đô thị trong chỉ đạo, đầu tư, xây dựng và phát triển không gian xanh của thành phố.
c. Cần phải tiến hành lập quy hoạch phát triển không gian xanh trên địa bàn gắn với quy hoạch chung xây dựng thành phố. Khi quy hoạch hay thiết kế công viên phải đảm bảo các yêu cầu: tính nghệ thuật, tính văn hoá và tính đại chúng. Nội dung cơ bản của quy hoạch này cần phải làm rõ: Phân loại công viên cây xanh; xác định rõ tính chất-chức năng của công viên; và tuỳ loại công viên cây xanh quy định cụ thể các chỉ tiêu cơ bản như: tỷ lệ sử dụng đất cho các hạng mục công trình ( đất cây xanh; đường-sân bãi; các công trình xây dựng khác) hoặc quy định các hệ số sử dụng đất; mật độ xây dựng …..
d. Trên cơ sở quy hoạch, rà soát lại hệ thống công viên cây xanh trên toàn thành phố để có chủ trương đúng đắn trong đầu tư, xây dựng và phát triển hay xã hội hoá thu hút đầu tư vào lĩnh vực công viên cây xanh tránh chạy theo nhu cầu hay lợi nhuận và kinh doanh thuần tuý...q
TàI liệu tham khảo
1. Báo cáo chính : Chương trình phát triển đô thị tổng thể thủ đô Hà Nội – HAIDEP 2-2006 ; JICA – Nhật Bản
2.40 năm Quy hoạch vùng ILe-de- France – Tổng kết giai đoạn 1960 – 2000; Bộ sách Nghiên cứu và Phát triển – Viện Quy hoạch và Đô thị hoá vùng Ile – de – France; Hà nội 5/2007.
3. Kỷ yếu hội thảo “Quản lý công viên – cây xanh đô thị”. Hà Nội 6/2006
4. Kỷ yếu hội thảo “Công viên cây xanh trong quy hoạch phát triển đô thị” TP. Hồ Chí Minh 3/2007
5. Các thông tin từ trang VietNamNet