Thông tin chung: 
Công trình: Cảnh quan văn hóa và các di tích khảo cổ tại Thung lũng Bamiyan (Cultural Landscape and Archaeological Remains of the Bamiyan Valley) 
Địa điểm: Huyện Bamiyan, tỉnh Bamiyan, Afghanistan (N34 50 48.984 E67 49 30.9)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản 158.9265 ha; Vùng đệm 341,95 ha
Năm thực hiện:
Giá trị: Di sản thế giới (2003; hạng mục i, ii, iii, iv, vi) 

Afghanistan, là một quốc gia không giáp biển nằm ở Nam Á và Trung Á, giáp với Pakistan ở phía Nam và phía Đông; Iran ở phía Tây; Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan ở phía Bắc; và Trung Quốc ở phía Đông Bắc.
Afghanistan có diện tích rộng 652864 km2. Dân số khoảng 34,656 triệu người (năm 2016), chủ yếu là dân tộc Pashtun, Tajik, Hazaras và Uzbeks. Thủ đô là thành phố Kabul. Ngôn ngữ chính thức là tiếng Pashto, Dari. 
Phần lớn diện tích Afghanistan được bao phủ bởi dãy núi Hindu Kush, mùa Đông rất lạnh. Phía Bắc bao gồm các vùng đồng bằng màu mỡ; Phía Tây Nam là sa mạc.
Từ khoảng năm 2000 trước Công nguyên, Afghanistan đã là nơi hội tụ của nhiều bộ tộc đến từ phía Bắc, sau đó mở rộng về phía Nam và phía Đông.
Afghanistan nằm tại vị trí chiến lược dọc theo Con đường tơ lụa (hình thành từ thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, dài khoảng 6.437 km, từ Trung Quốc, qua Mông Cổ, Ấn Độ, Afghanistan, Kazakhstan, Iran, Iraq, Thổ Nhĩ Kỳ, Hy Lạp, xung quanh vùng Địa Trung Hải và đến tận châu Âu), nơi kết nối với các quốc gia Trung Đông và các phần khác của châu Á, nơi giao nhau của nhiều nền văn minh châu Âu và châu Á. Vì vậy, đây không chỉ là vùng đất của nhiều dân tộc đến sinh sống và còn là nơi diễn ra nhiều cuộc chiến tranh giành vị thế, lãnh thổ và lan truyền văn hóa, tôn giáo.
Vào những năm 330 trước Công nguyên, Alexander Đại Đế (Alexander the Great, trị vì trong giai đoạn năm 336–323 trước Công nguyên) Hoàng đế của vương quốc Macedonia cổ đại, trải dài từ Hy Lạp đến Tây Bắc Ấn Độ đã tới Afghanistan.
Tiếp đó là các quốc gia Hy Lạp cổ như Vương quốc Seleukos (trị vì từ năm 312 – 63  trước Công nguyên) đã chinh phục vùng này. Đặc biệt là vương triều Maurya (trị vì từ năm 321 đến năm 185 trước Công nguyên), bắt nguồn từ vùng Magadha, đồng bằng hạ du sông Hằng, Ân Độ, đã vươn tới Afghanistan và truyền bá Phật giáo đến đây.
Vào thế kỷ 1, Đế chế Kushan (tồn tại vào thế kỷ 1 đến 3 sau Công nguyên) là một cường quốc cổ đại tại Trung Á đã thống trị Afghanistan và bảo hộ Phật giáo tại đây. Từ sự thịnh vượng của Con đường tơ lụa, Đế chế Kushan đã dần trở nên giàu có, trở thành quốc gia trung gian giữa các quốc gia có liên quan, nuôi dưỡng một nền văn hóa kết nối được các truyền thống bản địa với các nền văn hóa bắt nguồn từ Hy Lạp, Địa Trung Hải và với ý thức hệ Phật giáo Ấn Độ.
Từ thế kỷ thứ 3 người Sassanid kế tục cai trị vùng đất này.
Nửa đầu thế kỷ thứ 5, vùng đất này thuộc sự cai trị của người Hephthalite và tiếp đó người Sasanid tái lập lại quyền cai trị.
Từ thời Trung cổ, thế kỷ thứ 5 cho tới thế kỷ 18, vùng này còn được gọi là Khorasan. 
Nơi đây đã trở thành trung tâm của nhiều đế chế lớn: Đế chế của người Hồi giáo Samanid (Samanid Empire, Đế quốc Ba Tư, trị vì giai đoạn năm 819-999), Đế chế Ghaznavid (năm 977-1186), Đế chế Seljuk (năm 1037–1194), Đế chế Ghurid (năm 1149-1215), và Đế chế Timurid (năm 1370-1507). Trong đó, giai đoạn cai trị của Đế chế Ghaznavid và Timurid được coi là một trong những thời kỳ chói lọi nhất của lịch sử Afghanistan.
Năm 1219, vùng này bị quân đội Mông Cổ của Thành Cát Tư Hãn tàn phá.
Năm 1504, Babur, hậu duệ của Hoàng đế Timurid đã thành lập Đế chế Mughal (năm 1526 -1857) trải dài gần như tất cả tiểu lục địa Ân Độ và một phần của Afghanistan.
Lịch sử chính trị của nhà nước hiện đại Afghanistan bắt đầu với các triều đại Hotak (năm 1709 – 1738) và triều đại Durrani (năm 1747–1826). Vào đầu thế kỷ 19, Afghanistan bị đe dọa bởi người Ba Tư ở phía Tây và người Sikh ở phía Đông. Vào cuối thế kỷ 19, Afghanistan trở thành nơi tranh chấp giữa Anh và Nga.
Ngày 19/8/1919, Afghanistan trở thành quốc gia độc lập.
Afghanistan ngày nay được chia thành 34 tỉnh. 

Bản đồ Afghanistan và vị trí tỉnh Bamiyan tại phía Tây thủ đô Kabul

Tỉnh Bamiyan nằm tại trung tâm của Afghanistan, về phía Tây của thủ đô Kabul.
Giữa các ngọn núi cao Hindu Kush (dãy núi dài 800 km trải dài trung tâm Afghanistan đến miền Bắc Pakistan với điểm cao nhất là 7.708 mét) ở vùng cao nguyên Afghanistan là thung lũng Bamiyan. Thung lũng nằm tại độ cao khoảng 2500m, dọc theo sông Bamiyan (là một đoạn sông Kunduz, một nhánh sông Amu Darya ở miền Bắc Afghanistan, đổ vào biển Aral (Aral sea). 
Vào thế kỷ thứ 1 sau công nguyên, theo chân các đoàn buôn bán trên Con đường tơ lụa (Silk Road), các vị cao tăng Phật giáo đã đến đây. Thung lũng Bamiyan dần trở thành địa điểm của một số tu viện Phật giáo. Hàng ngàn nhà sư tại đây sống ẩn cư trong những hang động nhỏ được khắc nhân tạo vào bên sườn vách đá và được hoàn thiện bằng gạch đất, xây bằng vữa bùn đơn giản. Các vị sư này trang trí nơi ở của họ bằng các tượng tôn giáo và những bức bích họa có màu sắc rực rỡ. Từ thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ thứ 7, Thung lũng Bamiyan đã trở thành một trung tâm Phật giáo lớn và là nơi phát triển mạnh về triết học và nghệ thuật của nhà nước Afghanistan, gắn liền với sự phát triển của Phật giáo trên khắp khu vực Trung Á.
Nhờ Con đường tơ lụa, Thung lũng Bamiyan cũng trở thành một trong những trung tâm chính trị và kinh tế của khu vực, khởi đầu vào thế kỷ thứ 1 với Đế chế Kushan.
Vào thế kỷ thứ 9, người Hồi giáo xâm chiếm Afghanistan, vai trò trung tâm Phật giáo của Thung lũng Bamiyan dần suy tàn.

Cảnh quan văn hóa và các di tích khảo cổ học tại Thung lũng Bamiyan đại diện cho những phát triển nghệ thuật và tôn giáo từ thế kỷ thứ 1 đến thế kỷ 13, bao gồm tám địa điểm riêng biệt, trong đó nổi bật là hai hốc đá tạc tượng Phật khổng lồ, cao 55m và 38m (bị chính quyền Taliban phá hủy vào tháng 3/2001). Tại đây có nhiều hang động nhân tạo, hình thành một thành một quần thể tượng, tu viện Phật giáo và các khu bảo tồn. Trong một số hang động vẫn còn lưu lại những di tích như các bức tranh tường, tượng Phật ngồi…Người ta cho rằng, các bức tranh được thực hiện bởi các nghệ sĩ đến theo Con đường tơ lụa.
Khu vực này còn lưu giữ được di tích của pháo đài mang tên Shahr-i Ghulghulah; các khu định cư, có niên đại từ thế kỷ thứ 6 – 13, đánh dấu sự định cư ban đầu của Bamiyan như là nơi dừng chân trên Con đường tơ lụa.
Cảnh quan văn hóa và các di tích khảo cổ tại Thung lũng Bamiyan, bao gồm các tu viện Phật giáo, các khu bảo tồn, cũng như các cấu trúc xây dựng thêm vào thời kỳ Hồi giáo sau này, thể hiện sự giao lưu giữa các nền văn hóa Ấn Độ, Hy Lạp, La Mã, Ba Tư và những ảnh hưởng Hồi giáo. 


Toàn cảnh khu vực chính Thung lũng Bamiyan 

Cảnh quan văn hóa và các di tích khảo cổ tại Thung lũng Bamiyan, Afghanistan được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 2003) với tiêu chí:  

Tiêu chí (i): Tượng Phật và nghệ thuật hang động ở Thung lũng Bamiyan là một tuyệt tác về tài năng sáng tạo của con người, là đại diện nổi bật của trường phái Gandharan (Greco-Buddhist art) trong nghệ thuật Phật giáo ở khu vực Trung Á.

Tiêu chí (ii): Các di tích nghệ thuật và kiến ​​trúc tại thung lũng Bamiyan, một trung tâm Phật giáo quan trọng trên Con đường tơ lụa, thể hiện sự giao lưu quan trọng giữa Ấn Độ, Hy Lạp, La Mã và Ba Tư; là một ví dụ cụ thể về việc hình thành và phát triển trường phái nghệ thuật Gandharan. Các di tích nghệ thuật và kiến ​​trúc tại đây tiếp tục được bổ sung các yếu tố Hồi giáo trong thời gian sau này.

Tiêu chí (iii): Thung lũng Bamiyan là một bằng chứng đặc biệt về một truyền thống văn hóa ở khu vực Trung Á, nay đã không còn.

Tiêu chí (iv): Thung lũng Bamiyan là một ví dụ nổi bật về một cảnh quan văn hóa, minh họa cho một giai đoạn quan trọng của Phật giáo.

Tiêu chí (vi): Thung lũng Bamiyan là biểu hiện hoành tráng nhất của Phật giáo phương Tây. Đó là một trung tâm quan trọng của cuộc hành hương qua nhiều thế kỷ. Do mang các giá trị về đức tin, nên các di tích tại đây đã phải trải qua sự hưng thịnh và suy tàn, trong đó có sự hủy diệt vào năm 2001, làm rung động cả thế giới. 

Cảnh quan văn hóa và các di tích khảo cổ học tại Thung lũng Bamiyan bao gồm 8 khu vực riêng biệt riêng biệt: 




Sơ đồ vị trí 8 di tích khảo cổ học tại Thung lũng Bamiyan 

1) Khu vực các bức tượng Phật tạc vào vách đá Bamiyan
Khu vực Các bức tượng Phật tại Bamiyan (Buddhas of Bamiyan) trải dải trên vách đá (Bamiyan Cliff) tại mặt phía Bắc của thung lũng Bamiyan, (Địa điểm: N34 50 49,00  E67 49 30,90), có diện tích 105 ha; vùng đệm có diện tích 225,25 ha.
Di sản được hình thành vào thế kỷ 3 – 6, gồm 2 pho tượng tạc vào vách đá, một pho tượng cao 38m, một pho tượng cao 55m và các hang động xung quanh.
Các bức tượng tượng trung cho phong cách pha trộn cổ điển của nghệ thuật Gandhara, là loại nghệ thuật mang các yếu tố văn hóa Hy Lạp cổ điển và Phật giáo, một ví dụ về sự pha trộn giữa truyền thống văn hóa phương Đông và phương Tây, phát triển trong gần 1000 năm tại Trung Á, giai đoạn từ các cuộc chinh phục của Alexander Đại đế vào thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên đến các cuộc chinh phục Hồi giáo vào thế kỷ thứ 7 sau Công nguyên.
Thân chính của tượng được tạc trực tiếp vào vách đá sa thạch. Các chi tiết (áo choàng) được bổ sung bằng bùn đất sét trộn với rơm, bên ngoài phủ vữa và tô màu. Khí hậu khô hanh ở Afghanistan và độ sâu của hốc đá đã bảo vệ tốt pho tượng. Tượng Phật lớn được sơn bằng cánh kiến đỏ, còn tượng Phật nhỏ được sơn bằng nhiều chất liệu màu…Trên ngực của Tượng Phật lớn có một túi chứa chuỗi trạng hạt bằng gốm, bản in kinh Phật được khắc bằng đất sét và một số trang kinh Phật in trên vỏ cây.
Nhà sư nổi tiếng Trung Quốc Huyền Trang đã đến thăm địa điểm này vào 30/4/630 sau Công nguyên và miêu tả đây là một trung tâm Phật giáo hưng thịnh với hơn 10 tu viện và 1 ngàn tu sĩ; hai bức tượng được trang trí bằng vàng và đồ trang sức. (Ông còn đề cập đến bức tượng Phật thứ 3, thậm chí còn lớn hơn; hiện đang được nỗ lực tìm kiếm).
Vào giai đoạn người Hồi giáo thống trị nơi đây, các bức tượng dần bị hư hại.
Năm 2001, các bức tượng Phật tại Bamiyan bị tổ chức Taliban phá hủy hoàn toàn. Sự tàn phá tượng Phật Bamiyan có thể coi như một tội ác chống lại văn hóa, không chỉ của người dân Afghanistan và của cả nhân loại.
Các hang động nhân tạo xung quanh hai bức tượng, là chỗ ở của các nhà sư, tạo thành một quần thể tu viện. Hang được trang trí bằng các bức bích họa và các tượng Phật. 

Bản vẽ tượng Phật tại vách đá Bamiyan của Alexander Burnes vào năm 1832


Tượng Phật lớn tại vách đá Thung lũng Bamiyan, trước khi bị phá hủy 


Hốc đặt tượng Phật lớn, sau khi tượng bị phá hủy năm 2001  


Tượng Phật nhỏ, trước khi bị phá hủy, năm 1977


Hốc đặt tượng Phật nhỏ, sau khi tượng bị phá hủy, năm 1977

Sơ đồ mặt bằng tượng Phật nhỏ, trước khi bị phá hủy, năm 1977


Tranh vẽ tượng Phật trang trí tại các vách hang Bamiyan 

2) Khu vực Kakrak  
Khu vực Kakrak như một thung lũng nhỏ (Kakrak Valley) nằm tại mặt phía Đông Nam của Thung lũng Bamiyan, phía Nam của Khu vực 1 (Địa điểm: N34 48 59,60 E67 51 4,90), có diện tích 15 ha; vùng đệm có diện tích 33ha.
Tại đây chỉ còn lại tàn tích của một bức tượng Phật cao khoảng 10m, bị phá hủy bởi Taliban vào năm 2001.
Tại đây còn có khoảng 100 hang động nhân tạo được khắc vào những vách đá, hình thành vào thế kỷ thứ  6- 7 sau Công nguyên. Bên trong các hang động có các bức tranh tường màu sắc rực rỡ. 



Khu vực Kakrak


Tượng Phật nhỏ tại Khu vực Kakrak, trước khi bị phá hủy năm 2001


Trang trí bên trong các hang động tại Khu vực Kakrak

3) Khu vực hang Qoul-I Akram
Khu vực hang Qoul-I Akram nằm trong thung lũng Fuladi (giữa vách đá và nhánh sông Fuladi), nằm tại phía Tây của Khu vực 1 (Địa điểm: N34 49 25,30 E67 47 53,70), có diện tích 6 ha; vùng đệm có diện tích 40,5ha, là vùng đệm cho cả Khu vực 3 và 4. 

4) Khu vực hang Kalai Ghamai
Khu vực hang Kalai Ghamai nằm cạnh Khu vực 3, trong thung lũng Fuladi (Địa điểm: N34 49 13.60 E67 47 14,50), có diện 5,5 ha; vùng đệm chung với Khu vực 3. 

5) Khu vực Shahr-i-Zuhak 
Khu vực Shahr-i-Zuhak nằm dọc sông Bamiyan (Địa điểm: N34 49 34,40 E66 53 24,50) có diện tích 18 ha; vùng đệm có diện tích 13ha.
Khu vực Shahr-e Zuhak hay thành phố cổ Zuhak (Zuhak City), còn được gọi là Thành phố Đỏ là tàn tích của một thành phố cổ, đã từng là nơi sinh sống của 3 ngàn người. Thành phố đã bị tàn phá bởi quân đội Mông Cổ. 




Tàn tích khu vực thành phố cổ Shahr-i-Zuhak 

6) Khu vực Qallay Kaphari A
Khu vực Qallay Kaphari A nằm dọc sông Bamiyan (Địa điểm: N34 48 39,50 E66 50 36,70) có diện tích 0,0625ha; vùng đệm có diện tích 17ha, bao gồm cả Khu vực 7.  

7) Khu vực Qallay Kaphari B
Khu vực Qallay Kaphari B nằm dọc sông Bamiyan (Địa điểm: N34 48 46,40 E66 51 0,10) có diện tích 0,064 ha; vùng đệm có diện tích 17ha, bao gồm cả Khu vực 6. 

8) Khu vực Shahr-i-Ghulghulah
Khu vực Shahr-i-Ghulghulah hay thành phố Gholghola (Gholghola City), nằm tại trung tâm của Khu vực 1, 2, 3 và 4 (Địa điểm: N34 49 57,60 E67 50 20,80), có diện tích 9,3 ha; vùng đệm có diện tích 13,2ha.
Khu vực Shahr-i-Ghulghulah là nơi xây dựng dinh thự hoàng gia với các thành lũy bao quanh.
Pháo đài do người Ghurids (thời Đế chế Ghurid, trị vì năm 1149-1215) xây dựng.
Năm 1221, người Mông cổ đến đây, phá hủy thành phố, cướp phá tu viện Phật giáo.
Khu vực bị bỏ rơi cho đến thế kỷ 19. 




Tàn tích khu vực thành phố cổ Shahr-i-Ghulghulah 

Thung lũng Bamiyan, Afghanistan nằm dọc theo hành lang tự nhiên sông Bamiyan và gắn với tuyến thương mại - Con đường tơ lụa, trở thành trung tâm nghệ thuật, văn hóa và tôn giáo từ thế kỷ thứ 1 đến thế kỷ 13.
Di sản Cảnh quan văn hóa và các di tích khảo tại Thung lũng Bamiyan với các tu viện Phật giáo, khu bảo tồn, cũng như các cấu trúc xây dựng thêm vào thời kỳ Hồi giáo, thể hiện sự giao lưu giữa các nền văn hóa Ấn Độ, Hy Lạp, La Mã, Ba Tư và những ảnh hưởng Hồi giáo.  

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
https://whc.unesco.org/en/list/208
https://en.wikipedia.org/wiki/Afghanistan
https://en.wikipedia.org/wiki/Hindu_Kush
https://en.wikipedia.org/wiki/Buddhas_of_Bamiyan
https://en.wikipedia.org/wiki/Greco-Buddhist_art
https://en.wikipedia.org/wiki/Shahr-e_Gholghola

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi